1. Werken met levend materiaal

In de tuin wordt gewerkt met levende materialen. Dit is een gegeven, waarmee de creatieve therapie zich onderscheidt van andere vormen van creatieve therapie. Planten leiden hun eigen leven, laten zich slechts in beperkte mate bedwingen en verlangen verzorging. Ze groeien, bloeien, planten zich voort en sterven af. Dit zijn autonome processen: ze doen zich voor los van enig menselijk ingrijpen.

KENMERKEN VAN LEVEND MATERIAAL, DIE RELEVANT ZIJN VOOR DE THERAPIE

1. De relatie tussen planten en hun omgeving is in de creatieve therapie tuin een fundamenteel gegeven. Op welke plek komen de zaailingen op? Zal de gepote plant aanslaan? Zulke dingen vormen zowel een bron van inspiratie als frustratie. Ook geeft de relatie tussen planten en hun omgeving voeding aan symbolische betekenissen, die cliënten zien als een spiegel van hun eigen situatie.

2. Planten komen uit verschillende leefmilieus en stellen eisen aan hun standplaats en verzorging. Het kweken van planten vraagt enig inlevingsvermogen in de natuurlijke omstandigheden, waaronder zij groeien. Dit inleven geeft cliënten de mogelijkheid tot herkenning van hun eigen ‘groeiomstandigheden’en het verwerken van de gevoelens, die daarbij horen.

3.Er zijn allerlei manieren om de groei van planten te beïnvloeden of beheersen. Cliënten kunnen gebruik maken van de mogelijkheid natuurlijke groeiprocessen naar hun hand te zetten. Voorbeelden daarvan zijn: het vervroegen of verlaten van de bloei, het kweken van grotere vruchten, het maken van gewaagde vormen en kleurencombinaties en het uitschakelen van de invloed der seizoenen.

4. Het kweken en verzorgen van planten is in de dagelijkse praktijk een activiteit, die cliënten helpt om te ordenen en ritme aan te brengen. Ook daagt het hen uit tot het zoeken naar de grenzen, die voor een plantensoort gelden. Enerzijds stelt het leven minimale eisen en anderzijds zijn er optimale omstandigheden voor de groei. Hoeveel snoei kan een plant bijvoorbeeld aan? En hoeveel vorst verdraagt zij?

5. De tuin biedt vele mogelijkheden voor het beleven of ondergaan van de natuur: aanwezig zijn zonder actief te ondernemen. Alleen maar door te genieten van, te kijken naar, te liggen in of iets dergelijks appelleert de natuur aan de zintuigen. Om dit receptieve aspect te bevorderen zijn de therapietuinen, -lokalen en –kassen ingericht op sfeerkenmerken. Daarnaast houd het tuinieren altijd ook het meemaken van het onvoorspelbare in. Denk maar aan het weer, een insectenplaag of de wijze waarop een plant zich ontwikkelt.

Creatieve therapie tuin werkt met verschillende ruimtes, zowel binnen als buiten. Het tuinlokaal en de tuin met de schuur, de kas en de koude bak, iedere plek heeft zijn eigen kenmerken en betekenis. Tijdens het tuinieren merkt de cliënt, dat deze ruimtes met elkaar samenhangen. Kenmerkend voor hun samenhang is het zich kunnen bewegen tussen de verschillende ruimtes, een beweging van binnen naar buiten en andersom. Dit stimuleert de cliënt om andere plaatsen dan de ‘eigen plek’ te verkennen. Daarbij helpt de therapeut hem te leren omgaan met de kenmerken en betekenis van de diverse locaties. Zo moeten in de kas gezaaide plantjes afharden in de koude bak om vervolgens een geschikte plaats te krijgen in de tuin. De therapeut spoort de cliënt aan maatregelen te nemen tegen bedreigingen zoals nachtvorst, harde wind, slagregens, hagel en vraat. Op deze manier gebruikt creatieve therapie tuin de eigenschappen van ‘binnen’ en ‘buiten’ teneinde de cliënt bijvoorbeeld zijn angsten te laten overwinnen of andere therapeutische doelen te bereiken.
In de onderscheiden tuinruimtes ervaren cliënten een grote variatie in begrenzing en (beweging)vrijheid. De therapeut draagt er zorg voor, dat de cliënt zich veilig voelt, in ieder geval door hem te beschermen tegen regelrecht bedreigende situaties.

3. De tijd

Kenmerkend voor levend materiaal is, dat de tijd er onlosmakelijk mee verbonden is. Tijd in de zin van:
- het ritme van de seizoenen,
- de snelheid of traagheid van ontkieming en groei,
- de levensduur van planten en hun bloeiwijze.

In de creatieve therapie tuin krijgt de tijd een extra dimensie door de wisseling van de seizoenen. In de lente groeien planten beter dan in de winter. De therapeut moet weten of het zin heeft om bepaalde plantensoorten te zaaien in de winter. Is bloei dan mogelijk? En welke activiteiten dient hij te ontplooien om straks het gewenste resultaat te bereiken? Bijvoorbeeld winterstek maken.

De creatieve therapeut tuin heeft te maken met de levenscyclus van planten. Voor de ene cliënt is het van belang, dat het plant- of zaaigoed snel resultaat oplevert, terwijl voor een andere cliënt een grote verandering juist beangstigend is. Daarom beschikt de therapeut over de kennis van de tijden, die verschillende planten nodig hebben voor hun groei. Tevens hoort het bij zijn vak, dat hij weet, hoe hij dit proces beïnvloeden kan.
Wanneer de cliënt kiest voor een bepaalde plant, omdat hij vindt dat zij een mooi blad heeft of een interessante vorm, dan krijgt hij onvermijdelijk te maken met kiemkracht en kiemduur. Of met de kans van slagen voor de vermeerdering van die plant. Hoeveel tijd is daar mee gemoeid? Soms is het nodig, dat de therapeut een alternatief zoekt, omdat de kiemduur of de tijd om te vermeerderen niet overeenstemt met het beperkte geduld van de cliënt.

Om te groeien hebben planten tijd nodig. Gedurende die tijd heeft de cliënt geen duidelijke ‘taak’. Deze periode is geschikt voor het vergaren van kennis, voor bezinning of voor een toenemende identificatie.

4. Leven, dood en ethiek

Actief tuinieren speelt zich af in het spanningsveld tussen leven en dood. Werken met levend materiaal doet een beroep op de verantwoordelijkheid. Het verplanten van een heester brengt altijd onzekerheid met zich mee. Zal de plant het redden? Na het snoeien is het de vraag of een struik weer uitloopt. Zaaien brengt de zorg voor een goede watervoorziening met zich mee, zodat de zaadjes ontkiemen. Spuiten met een onkruidverdelger levert de twijfel op of de groenten deze ingreep wel overleven.

Behalve de spanning van het omgaan met leven en dood schept actief tuinieren ook voorwaarden. Het bewerkstelligen van een voorspoedige groei heeft een verzorgend karakter, waarin koesterende gevoelens bepalend zijn. Het bemesten, besproeien of met stokken ondersteunen van de planten roept zulke gevoelens op.

Soms wordt de cliënt direct geconfronteerd met de zeggenschap over leven en dood. Dit vraagt van hem, dat hij leert durven om bepalend te zijn en keuzes te maken. Bijvoorbeeld door onkruid uit de grond te trekken, door luizen, slakken en mollen te bestrijden, door een heg te knippen of het fruit te snoeien.
Voordat de cliënt in aanmerking komt voor creatieve therapie tuin is het nodig de afweging te maken of hij deze spanning aankan. Misschien vindt hij het onoverkomelijk, dat een activiteit geen direct tastbaar resultaat oplevert. Of heeft hij er last van dat hij eigenlijk alleen maar voorwaardenscheppend is en dus niet echt zelf het product maakt. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het wieden van onkruid.
Het ontbreken van enige gewetensontwikkeling plus de verwachting, dat die ontwikkeling ook achterwege blijft, kan een contra-indicatie zijn voor creatieve therapie tuin. Hetzelfde negatieve advies geldt bijvoorbeeld voor autisten, die niet aanvoelen wat nog acceptabel is,en wat niet meer,inzake levend materiaal zoals kleine dieren.

Veel handelingen in het tuinieren hebben een destructief karakter. De legitimatie om dit allemaal te mogen doen ,ontlenen wij aan cultureel geaccepteerde, constructieve doelen: het kweken van groenten, fruit, kuip- en kamerplanten, hagen, bonsai. Zij wettigen het uiten van gevoelens die verbonden zijn met de uitoefening van controle, met krachtmeting en sadisme.

Sterfelijkheid is een natuurwet. De cliënt kan daar om rouwen en zijn eigen machteloosheid ten opzichte van de dood aanvechten door een actieve, verantwoordelijke rol te nemen en te ervaren, dat hij daarmee invloed heeft op de levensduur en het moment van sterven. Soms roept het beleven van een afstervingsproces in het hier en nu, intense gevoelens van onmacht uit het verleden op. Omgaan met dit gegeven maakt de gevoelens hanteerbaar.

5. Identificatie

Identificatie helpt de cliënt zich uit te drukken en zijn gevoelens te beleven. Daarnaast is het een middel om vat te krijgen op het eigen kunnen. De levenswetten van planten en dieren gelden immers ook voor de mens. In die zin is er een verwantschap. Binnen de creatieve therapie tuin herkent de cliënt zichzelf in het levende materiaal, in een gebeuren of een verschijningsvorm. Zo zijn er planten, die hem na aan het hart liggen, die hem raken.

De essentie van een tuin is het levende materiaal. Dat is de wereld van planten als mossen, varens, struiken, bomen. En de wereld van de kleine dieren, die van nature in de tuin voorkomen, zoals insecten en wormen. Levend materiaal kent zijn wetmatigheden:
- Het is kwetsbaar, te verwonden en het kan ziek worden.
- Het is krachtig. Na een strenge winter gaat het weer groeien en het herstelt zich van verwondingen.
- Zijn processen zijn onomkeerbaar. Een bloem keert niet meer terug in de knop.
- Het plant zich voort door middel van zaden, wortelstokken enzovoorts.
- Het is sterfelijk.

Identificatie met eigenschappen van levend materiaal stelt de cliënt in staat om specifieke –onbekende of onbeminde- gevoelsgebieden te bereiken. Als de cliënt laat merken, dat hij meer dan normaal betrokken is bij een bepaalde eigenschap van het materiaal, probeert de creatief therapeut tuin de waarde van deze identificatie te bepalen. Vertegenwoordigt zij een verborgen gebied? Is zij beladen met angst? Staat zij voor een wens of verlangen? Betreft zij een eigenschap, waarover de cliënt bij zichzelf ontevreden is? Op grond van zijn bevindingen beschikt de therapeut over een leidraad om te interveniëren in het licht van de doelstelling van de therapie.

De wijze van interveniëren op basis van identificatie hangt af van de methode, die gebruikt wordt voor de behandeling. Soms brengt de therapeut onder woorden, wat de cliënt doet. Of hij reikt juist meer materiaal aan om de cliënt te stimuleren, opdat hij een bepaalde eigenschap van een plant accentueert. In het algemeen zijn er twee mogelijkheden:
1. De tuin is een zichzelf vertellend verhaal. De therapeut hoeft niet expliciet een situatie te creëren. Er zijn invloeden van buiten en onvoorspelbare gebeurtenissen. De therapeut benut deze gebeurtenissen.
2. Het levende materiaal presenteert conflicten, waarmee de cliënt zich identificeert, bijvoorbeeld een wurgplant rond een bloemstengel. De cliënt moet als het ware partij keizen. Er woedt een innerlijke strijd: voor wat of wie moet hij kiezen? En vanuit welke positie doet hij dat? De therapeut gebruikt dit soort  conflicten.

Identificatie heeft consequenties voor de stemming en het gevoelsleven van de cliënt. Bij het afsterven van een door hem gekweekte bloem bijvoorbeeld kan hij zijn verdriet nauwelijks aan. Door het hanteren van zo’n cruciaal gegeven beschikt de creatief therapeut tuin over een veelzijdig instrument om een interventie te plegen. Enkele voorbeelden:
- De therapeut geeft hoop door de natuurlijke gang van de levenscyclus te benoemen.
- De therapeut vertraagt het afstervingsproces door het wegnemen van de oude bloemen, waardoor de plant nieuwe bloemen vormt. Aldus schenkt hij de cliënt tijd voor een rouwproces.
- De therapeut laat de cliënt de plant bewaren door delen ervan te drogen, in hars te gieten of  te fotograferen. Dit plaatst de cliënt   oog in oog met de eindigheid, terwijl er tegelijkertijd een aandenken blijft.
- De therapeut confronteert door op te merken, dat afsterven nu eenmaal bij het leven hoort.
De keuze van de soort interventie is afhankelijk van de situatie en de fase van de therapie.

Tot slot moet de therapeut in staat zijn te anticiperen op identificatieprocessen van de cliënt. Indien de cliënt smacht naar bloei, ‘zegt’ hij daarmee wellicht iets over zijn verlangen naar een verbetering in zijn eigen relaties. Het bloeien echter is afhankelijk van de plantensoort en het seizoen. Dus is het aan de therapeut om de bloei te manipuleren door klimaatbeheersing en bemesting. Op deze wijze laat hij de bloei plaatsvinden op het moment, dat de cliënt er klaar voor is en er het meeste baat bij heeft. De confrontatie is een methode, die daar haaks op staat. In dat geval begeleidt de therapeut de cliënt bijvoorbeeld in het accepteren van een ‘te vroege’ bloei en de gevolgen daarvan.

6. Lichamelijke inspanning en motoriek

Activiteiten in de tuin kenmerken zich door een ruime mate van afwisseling in lichte en zware lichamelijke inspanning. Bijvoorbeeld:
- Het aanleggen van een pad, het graven van een vijver en het knippen van de heg vergen gedurende lange tijd een grote lichamelijke   inspanning. De zich steeds herhalende beweging neemt de cliënt na verloop van tijd geheel in beslag.
- Het verplanten van een boom, het knotten van een wilg of het verslepen van een stronk vraagt een korte krachtsinspanning. Deze   maakt de cliënt bewust van de maximale prestatie, die hij leveren kan.
-Voor het zoeken van een klavertje vier, het rijgen van madeliefjes, het gadeslaan van vissen in het aquarium of het observeren van   vogels met een verrekijker hoeft de cliënt zich amper in te spannen.

Door deze grote mate van variatie is het mogelijk aan verschillende therapeutische doelen te werken. Doelen, die samenhangen met lichamelijk inspanning zijn:

1. Het bevorderen van de realiteitszin en het contact met de werkelijkheid
Beide ontstaan onder meer door de zintuiglijke waarneming van de omgeving. Ook indrukken van de ‘spierzin’ stellen de cliënt in staat zichzelf te ervaren. Dat is geschikt voor mensen met dissociatieve stoornissen.

2. Het reguleren van stemming
Lichamelijke inspanning leidt tot een gezond evenwicht tussen fysieke en psychische energie. Cliënten leren dat hun energiehuishouding op een bepaalde manier van invloed is op hun stemming. Dat is van belang voor mensen met stemmingsstoornissen.

3. De ontwikkeling van het zelfbesef
Lichamelijke inspanning maakt het verband duidelijk tussen het eigen lichaam en het resultaat van zijn handelen, bijvoorbeeld in de vorm van een product. Cliënten worden zich bewust van hun eigen kracht en motoriek. Zo ontstaat waardering voor zichzelf en het werk van anderen. Dat is zinvol voor mensen met een beperkt zicht op hun eigen aard en functioneren.

7. Schoonheid

In de creatieve therapie tuin vindt men vele vormgevende activiteiten. Bij bloemsierkunst, het aankleden van ruimtes. Het maken van decoraties, tuinarchitectuur enzovoorts spelen culturele waarden en de mode van het moment een rol. De therapeut gebruikt de speelruimte, die schuilt in vormcontrasten, de combinatie van materialen, het functionele karakter van producten, afmetingen, kleurgebruik enzovoorts.

De creatieve therapie tuin onderscheidt het actieve en receptieve tuinieren. Bij het receptieve aspect van de therapie staat het ondergaan van de natuur en de tuin centraal. Het is een manier om de cliënt zichzelf te laten gewaarworden. Het ruiken, voelen en proeven zijn naast het horen en zien zintuiglijke waarnemingen, die de cliënt weer doen beseffen, dat er een omgeving is. Bovendien roepen zintuiglijke waarnemingen vaak herinneringen op en vormen zij een bron van associaties. Deze benadering werkt bij cliënten voor wie de opbouw van autonomie van belang is. Behalve de zintuiglijke waarnemingen levert ook de eerder genoemde ‘spierzin’daaraan een bijdrage.

In Het actieve tuinieren is het gevoel voor schoonheid een factor van belang. De persoonlijke smaak geeft bijvoorbeeld vorm en kleur aan het ontwerp van een bloemstuk en de aanleg van een border. En er is een ruime keuze in stijlen met hun specifieke kenmerken. Naast de vrije vormgeving beschikt de creatieve therapie tuin ook over werkwijzen volgens strenge voorschriften. Zo is er de barokke vormgeving, die de natuur geheel tracht te beheersen. Deze kan van toepassing zijn in een situatie, waarin gestructureerd en gecontroleerd gewerkt moet worden. De cottage stijl kenmerkt zich door een lossere vorm. Bij deze stijl is het zichzelf uitzaaien van vaste planten en de mogelijkheid tot creatief wieden (wegnemend vormen) essentieel. Deze werkvorm past in een therapie rondom het maken van keuzes en zich los maken.

8. Rituelen

Het doel van rituelen in de creatieve therapie tuin is het in gang zetten van veranderingsprocessen. Daarbij neemt een symbolische handeling (tijdelijk) de plaats in van het woord om een belangrijke overgang in het leven van de cliënt te markeren, een nieuw begin bijvoorbeeld of een afscheid. Rituelen werken met de symbolische waarde van voorwerpen, natuurlijke verschijningsvormen of gebruiken uit de cultuur, zoals:
- de symboliek van bloemen of planten en hun toepassing
- gebruiken en ceremonies rondom de jaargetijden, de oogst en natuurverschijnselen (midwinterfeest, een corso, carnaval)
- metaforen geïnspireerd op de natuur (parasitisme, de kringloop, de oude wijze boom)
- de oerelementen aarde, water, lucht en vuur.

De therapeut draagt zorg voor een verantwoord verloop van het ritueel. Indien nodig leidt hij de ceremonie en beïnvloedt de betekenissen.

terug

terug

terug

terug

terug

terug

terug

terug

terug